"Çevrənin hissələri: Qarabağ münaqişəsinin tarixi". Azərbaycan-Ermənistan birgə komandasının istehsalı olan sənədli film belə adlanır. Film bu günlərdə - mayın 12-də ictimaiyyətə təqdim olunub.
Onun çəkilişinə 2011-ci ildə başlanıb. Çəkilişə Britaniyadakı "Conciliation Resources" sülhyaratma təşkilatı yardım edib, qalan işləri Azərbaycandan, Ermənistandan və Azərbaycanın hazırda Ermənistanın işğalı altında olan Dağlıq Qarabağ bölgəsindən jurnalistlər, fəallar həyata keçirib.
Film hər biri bir saat olmaqla üç hissədən ibarətdir. Çəkilişlər 2016-cı ildə tamamlanıb. Amma müəlliflər təqdimatı 2020-ci ilədək yubadıblar. Səbəb? Filmin prodüseri Əvəz Həsənovun AzadlıqRadiosuna müsahibəsində bu haqda danışırıq.
- Bu, üç seriyalı filmdir. İndi ictimaiyyətə təqdim olunan isə üç seriyadan yığılmış 73 dəqiqəlik bir filmdir. 9 il qabaq çəkilişlərə başlamışdıq. 2016-cı ildə işimizi yekunlaşdırdıq. Sadəcə, o dövrdə qeyri-hökumət təşkilatları ilə bağlı cinayət işi açılmışdı və s. Ona görə iş uzandı, indi yaydıq.
- Əvəz bəy, filmi çəkməkdə məqsəd nə idi? Yəni, o, münaqişə ilə maraqlananlar üçün çəkilib, ya son 30 ildə səngərdə vuruşan tərəflərə bütöv mənzərəni göstərmək cəhdi idi?
- İlk növbədə biz fikirləşirdik ki, Azərbaycanda və Ermənistanda münaqişə ilə bağlı daxili hekayətlər var. Bu daxili hekayətlərin çoxluğundan bəzən beynəlxalq ekspertlər, münaqişə ilə məşğul olan institutlar, dövlətlər xəbərdar olmurlar. Yəni, bunun münaqişənin həllində nələrə gətirə biləcəyindən baş çıxara bilmirlər. Biz qərara gəldik ki, bəlkə beynəlxalq auditoriya üçün məlumatlandırıcı film çəkək. O filmdə münaqişə ilə bağlı bütün detalları hər iki tərəfin versiyasında təqdim edək. Film təbii ki, Azərbaycan və Ermənistan auditoriyası üçün çəkilməyib. Azərbaycan və Ermənistan auditoriyası bu detalları bilir. O, daha çox beynəlxalq auditoriya üçün çəkilib. Eyni zamanda, münaqişə haqda məlumatsız, konflikt haqda təsəvvürü olmayan azərbaycanlı və erməni gənclər üçün çəkilib. Münaqişəni araşdıranlar üçün vəsait kimi bir şey oldu.
- "Biz" deyərkən kimi nəzərdə tutursunuz? Yəni, filmi kimlər çəkdi?
- Film barışıq resursları, "Conciliation Resources" təşkilatı tərəfindən koordinasiya olunub. Onun çəkilişində Azərbaycan və Ermənistandan olan jurnalistlər, tarixçilər, ekspertlər, konflikti araşdıranlar iştirak edib. "Biz" deyəndəsə komandanı nəzərdə tuturam. O komandada azərbaycanlı da vardı, erməni, gürcü, avstriyalı, ingilis, irland da. Biz o filmi çəkəndə hər bir tərəf öz hekayətlərini gətirirdi, ortaya qoyulan faktları bir-bir yoxlayırdıq. Onlar bizim, biz də onların faktlarını yoxlayırdıq. Eləcə də əcnəbilər bu faktları yoxlayırdı. Burda biz bir-birimizi şişirdə bilmirdik. Tutalım, biz hansısa hadisəni şişirdirdiksə əcnəbi ekspertlər onun təsirini azaldırdı. Onlar da münaqişəni bilirlər, xəbərdardırlar. Orda elə insanlar cəlb edilmişdi ki, konflikti bizdən daha yaxşı, daha dərindən bilirdilər. Tomas de Val olsun, ya başqası. Konflikti istənilən azərbaycanlıdan, ya da ermənidən yaxşı bilirlər.
- Mübahisələr düşürdümü?
- Həftələrlə müzakirə gedirdi. Biz Tbilisidə ya haradasa görüşürdük. Bir həftə biz dayanmadan erməni tərəflə mübahisə edirdik. Onlar bizi inandırmağa çalışırdılar, bizim faktları bəzən inkar edirdilər, öz faktlarının vacib olduğunu ortaya qoyurdular. Həmçinin də biz öz faktlarımızı ortaya qoyurduq. Bizim heç birimiz tarixçi deyildik. Biz konflikti bilirdik. Filmin üzərində işləyən jurnalist Şahin Rzayevlə mən idim, o birilər texniki işçilər idi. Konfliktlə bağlı bütün mübahisələri biz edirdik. Ermənistandan gələn ekspertlər çox güclüydülər, münaqişənin əlifbasını yazan vardı orda. Biz onunla mübahisə edirdik. Onunla mübahisə aparmaq çox çətin olurdu, ancaq biz inandıra bilirdik. Bəzən o bizim faktlarımızı eşidəndən sonra təsdiqləyirdi, deyirdi "sizdə informasiya daha dolğundur", bizim dediyimiz detalları nəzərə alırdı.
- Məsələn, hansı hadisələrlə bağlı?
Məsələn, Quqark hadisələri ilə bağlı. Ermənilər Quqarkda olan qırğınlarla bağlı, demək olar, danışmağı sevmirlər, nəinki sevmirlər, bilmirlər, yadlarından çıxıb. Quqarkla bağlı Şahin Rzayevin çox böyük rolu oldu. Detallar, faktlar, istinadlar gətirirdi və ondan sonra opponentlər özləri gedib öz mənbələrinə baxdılar, öyrəndilər, dəqiqləşdirəndən sonra dedilər ki, bəli, biz buna fikir verməmişik, bunu qeyd etmək lazımdır.
- İndi ictimaiyyətə təqdim edilən film üç filmin qısaldılmış formasıdır, eləmi?
- İngilis dilində gördüyünüz film son bir ilin, il yarımın ideyasıdır. Biz üç bölümü diplomatlara, ATƏT-in Minsk Qrupuna həmsədrlik edən ölkələrdə göstərdik və s. Hamı baxa bilmirdi, film ağırdır, detallar dərinliklə verilib. Qərara gəldik ki, neytral bir adam bu üç seriyadan bir film düzəltsin və bunu hansısa kanallar göstərə bilsin.
- Filmlə bağlı sizə Azərbaycan hökumətindən, ya elmi çevrələrdən yardım göstərilirdimi?
- Bu film haqda Azərbaycan hökumətinə 2012-ci ildə xəbər verilmişdi. Hələ onda bu işlərə Prezident Administrasiyasında baxan Elnur Aslanov (PA-da keçmiş şöbə müdiri) idi. Sonra vəziyyət dəyişdi, Əli Həsənovun (prezidentin ictimai-siyasi məsələlər üzrə keçmiş köməkçisi, KİV məsələlərini kurasiya edən rəsmi – A.R.) komandası ilə də görüşüldü, məlumat verildi. Detalları danışmışıq, nələri çəkirik, nələr olacaq, bunların hamısını deyirdik. Amma filmi onlara göstərməmişik.
- Film mayın 12-də yayıldı. Eurasia.net portalı yazır ki, münaqişə edən tərəflər, hələlik, ona baxmağa hazır deyillər. Bəs necə qarşılandı? Normal?
- O qədər də yox, filmi Qarabağda da pis qarşılayıblar. Bizim Qarabağdakı partnyorlarımız filmə görə çox ciddi tənqid ediliblər, çox ciddi iradlar bildirilib. Bizdə də kiçik auditoriyalarda göstərilib. Kiçik auditoriyalarda normal, informativ qarşılanıb, xüsusən də gənclər arasında. Səfirliklər bu filmə ensiklopedik film kimi baxırlar. Bəzi səfirliklər xahiş ediblər ki, əməkdaşlarına göstərək, onlar münaqişə haqda heç bilmirlər, baxıb öyrənsinlər. Biz filmdə Qarabağ münaqişəsi haqda əvvəldən axıra nə varsa, verməyə çalışmışıq. Bütün detalları yox, amma razılaşdırdıqlarımızı vermişik. Hərdən məndən soruşurlar ki, filan detalları niyə verməmisiz? Mən başa salıram ki, filmi personajların, canlı şahidlərin üzərində qurmuşuq. Personaj əlaqəsi olduğu hansısa hadisə haqqında danışır. Filmi quranda da başlıca şərt bu idi ki, canlı şahidlər danışmalıdır. Təəssüf ki, Azərbaycanda Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, xüsusən də əvvəlki proseslərlə bağlı canlı şahidlər danışmağa çox da həvəsli deyildilər. 1994-cü ilə qədər yüksək vəzifə tutmuş şəxsləri danışdırmaq çox çətin idi. Ümumiyyətlə, onlar danışmağa razılaşmadılar.
- Danışmayanlar kimlər idi?
- Müdafiə nazirləri, xarici işlər nazirləri. Yaqub Məmmədovdan tutmuş Rəsul Quliyevə qədər. Bunlar əlçatmaz idilər, eşitmək belə istəmirdilər. Məsələn, keçmiş prezident Ayaz Mütəllibovu danışdıranda çox sevindik. Onun Azərbaycanda ilk dəfə danışdığı biz idik. Bizdən sonra danışdıranlar tapıldı. Mən elə adamlardan müsahibə istəyirdim ki... Onun dedikləri ətrafında baş verən hadisəni aça bilərdik. Biz bunu edə bilmədik. O zaman Nizami Bəhmənov rəhmətə getmişdi, Qarabağ icmasında elə bir fiqur yox idi ki, onun üzərində icma mövzusunu açaq. Yoxuydu belə adam. Sumqayıt hadisələri zamanı rəhbərlikdə olanlar danışmadılar, onlar indi də məmurdurlar. Həmin hadisələrlə bağlı bu haqda kitab yazan, hüquqşünas Aslan İsmayılovdan bir müsahibə almışıq, o, üç seriyalı filmdə veriləcək. Ancaq Sumqayıtda rəhbər vəzifədə olan şəxslər danışsaydılar, onların şahidliyi ilə detallar açılsaydı... Təəssüf ki, danışmadılar. Hətta mən onlara yalvarırdım. Elə adamlar vardı yalvarırdım ki, danışın, sonra peşman olacaqsınız.
- Sumqayıtda yaşamış erməni qadın filmdə danışır ki, uşağını balkondan atmaq istəyirmiş. Ancaq Sumqayıtla bağlı Azərbaycanın arqumentlərini, əslində nə baş verdiyini görmək olmur...
- Sumqayıtla bağlı Aslan İsmayılovun dedikləri var, Eduard Qriqoriyanla (Sumqayıt hadisələrinin təşkilatçısı olduğu bildirilir. Ona ömürlük həbs istənilsə də, 12 il həbs cəzası təyin olunur, amma tezliklə azadlığa çıxır – red.) bağlı gözəl danışıb. Sonra bir kişi var, o danışır ki, biz Sumqayıtda erməniləri xilas edirdik, bu talanları ermənilər özləri təşkil etmişdilər. Filmdə münaqişənin ruslar tərəfindən qızışdırılması, Bakı hadisələrinə göz yumulmasını və başqa şeyləri demişik. Personajlar vasitəsilə demişik. Bir saatlıq filmə 26 illik konflikti yığmaq çətin olub. Detalları çox danışa bilməmişik.
- Əvəz bəy, aradan 4 il keçir və özünüz kənardan işinizə necə qiymət verirsiz? Hadisələri nə qədər obyektiv çatdıra bildiniz?
- Bir məqamı qeyd edim. 2013-cü ildə bizim əlimizdə arxiv materialları çox az idi. İndi əlimizdə olan arxiv materiallarla filmin dinamikasını başqa cür qurardıq. Bizim arxiv materialları çox az idi və aşağı keyfiyyətdə idi. Ermənilərdəsə döyüşlərin çəkilişinə kimi vardı. Hətta bizim parlament iclaslarının arxivlərini bəzən ermənilərdən istəyirdik. Azərbaycandakı siyasi proseslərlə bağlı kadrları onlardan tapırdıq. Arxiv biabırçı vəziyyətdə idi. Məsələn, bugünkü imkan olsaydı, tamam fərqli, tamam dinamik çəkərdik. İkincisi, bu gün Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ icmasının rəhbəri var, Tural Gəncəliyev özü icma şahidi olmasa da, daha maraqlı adam tapardı və icmanın problemini qabardardıq. Bugün çox şey edə bilərdik, ancaq neyləyək ki, onu 2012-13-cü illərdə çəkmişik. Elə bir vaxtda çəkmişik ki, QHT-lərə ciddi basqı vardı. Özümüz də qorxurduq ki, görəsən, axırımız nə olacaq. Əli Həsənov elə bir vəziyyət yaratmışdı ki, qorxurduq. İndiki prizmadan vəziyyət yaxşıdır. İndiki yeni kadrlarla, yeni rəhbərliklə, indi malik olduğumuzla çox iş görə bilirdik. Heyf ki, o zaman tam dəstəyimiz yox idi, daha doğrusu, resursumuz yox idi. Ermənilərdə böyük komanda işləyirdi, bizdə 3-4 nəfər. O da həvəskar... Bu, istənilən halda Qərb standartlarına hesablanmış filmdir. Ancaq hər iki tərəfdə ittihamlar səslənir. Bizimkilər deyir ki, anti-Azərbaycan filmidir, ermənilərsə deyir ki, anti-Ermənistan filmidir. Bu, sadəcə, Qərb standartına uyğun çəkilmiş filmdir.
- Sonda bir əlavəniz var, bəlkə?
- İstərdim Azərbaycan cəmiyyəti hadisələrə geniş spektrdən yanaşsın. Bugün həmin filmi gördüm, hansısa detal xoşuna gəlmədi, onunla filmə qiymət verilməsin, ümumi kontekstə baxsınlar: hansı mesajlar verilir, ermənilər öz dilləri ilə hansı etirafları edirlər və ya azərbaycanlılar ermənilərin hansı hekayətlərini danışırlar? Bu filmi çox sevəcəklər. Bu, Qərbin standartlarına uyğundur, onlar bir mövqeni yox, iki mövqeni dartışmağı sevirlər.
